نقد خاقانی پژوهی در تذکره های فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه الزهرا

2 دانشیار دانشگاه الزهرا(س)

چکیده

خاقانی شروانی از سرآمدان قصیده‌سرایی در ادب فارسی است. با وجود پژوهش‌های سودمندی که در شیوة شاعری و وقایع دوران حیات خاقانی صورت گرفته‌است، زوایای تاریک و نقاط مبهم فراوانی در این حوزه همچنان باقی است . بخشی از این ابهامات نشأت‌گرفته از نخستین اظهارنظرهای نه چندان موثّق تذکره‌نویسان متقدّم، و نیز تکرار این اقوال در تذکره‌های متأخّر بر آنهاست. این نقدهای بیرونی، خود سبب رواج برخی اطّلاعات نادرست در میان اهل ادب و حتّی در منابع خاقانی‌پژوهی شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تاکنون در حوزة خاقانی‌پژوهی تحقیق مستقلّی در زمینة ضرورت بازنگری آراء و اقوال تذکره‌نویسان صورت نگرفته‌است. از این‌رو پژوهش حاضر با تمرکز بر شیوة نقد درونی(مبتنی بر آثار)، بر اساس گفته‌ها و اشارات خاقانی در دیوان، تحفةالعراقین و منشآت او، به بررسی انتقادی اقوال صاحبان تذکره در حوزة خاقانی‌پژوهی می‌پردازد تا میزان نوآوری، تأثیرپذیری، و صحّت و سقم مندرجات این‌دست از آثار ادب فارسی، در حیطة مورد بحث، نمایان گردد. نتایج این پژوهش در دو بخش قابل دسته‌بندی است: نقد کلّی تذکره‌های فارسی و نقد خاقانی‌پژوهی در تذکره‌های فارسی. بررسی شرح حال خاقانی در تذکره‌های فارسی بیانگر آن است که مندرجات تذکرةالشّعرای دولتشاه سمرقندی به انحاء مختلف در تذکره‌های متأخّر بر آن راه یافته‌است. دیگر اینکه خلط اسامی شخصیّت‌ها و روایات مربوط به آنها نیز در برخی تذکره‌ها رایج است و در اغلب کتب تذکره اطّلاعاتی که در‌خصوص شاعر آمده‌است، در مقایسه با حجم اشعاری که از وی نقل شده، بسیار ناچیز می‌نماید. در بخش خاقانی‌پژوهی تذکره‌ها، پیوند خاقانی با دختر ابوالعلاء‌گنجوی روایتی است رایج امّا نامعتبر که با شواهد موجود در آثار خاقانی همخوانی ندارد. روایت صاحبان تذکره از ماجرای حبس خاقانی نیز  با مبهم‌گویی و خلط شخصیّت‌ها و وقایع همراه است. همچنین تذکره‌نویسان تمایلات صوفیانة خاقانی را مربوط به اواخر عمر او دانسته‌اند؛ حال‌آنکه بررسی شواهد گویای آن است که تحوّل روحی خاقانی در جوانی وی رخ داده است.
و

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evaluating research on khaqani in Persian biographies

نویسندگان [English]

  • mahya sotoudeniya 1
  • Mehdi Nikmanesh 2
1 Alzahra university
2 Associate of Alzahra University
چکیده [English]

Khaqani sharvani excels all writers of qasida in Persian literature. Despite useful researches carried out on his style of poetry and the events took place at the time when he lived, there remain unknown aspects and a lot of ambiguous points which need to be addressed in this field. Some of the ambiguities stem from the comments, not so reliable, of the pioneer biographers and repeating them in recent biographies. These external evaluations have caused the popularity of some incorrect information among literary men and even in sources of research on khaqani. Surveys indicate that no independent study has been done concerning the necessity for reviewing comments and words of biographers in the area of research on khaqani. Hence, the present study focusing on the internal evaluation method (works-based) based on khaqani's words and hints in his Divan, Tohfat- ul Iraquein and Monsha'at examines the works of biographers in the area of research on khaqani in order to reveal the extent of innovation and impression as well as the veracity of the contents of this kind of literary works. The present study presents both the results of research on khaqani and evaluation of Persian biographers and some ancillary information which can be considered important; the ancillary results of the study will be useful in textology of works such as Tarikh-e Gozideh.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: khaqani
  • Persian biographies
  • internal evaluation
  • external evaluation
الف)کتابها:
1- آذر بیگدلی، لطفعلی‌بیک(1337)، آتشکدة آذر، به اهتمام سیّدجعفر شهیدی، بی‌جا، مؤسّسة نشر کتاب.
2- آموزگار، سیّدحسین(1333)، مقدّمة تحفةالخواطر و زبدةالنواظر، تهران، بی‌نا.
3- اخسیکتی، اثیرالدّین(1337)، دیوان اثیرالدّین اخسیکتی، تصحیح رکن‌الدّین همایون فرّخ، تهران، بی‌نا.
4- استعلامی، محمّد(1387)، نقد و شرح قصاید خاقانی، تهران، انتشارات زوّار.
5- اصفهانی، جمال‌الدّین‌محمّدبن‌عبدالرّزاق(1362)، دیوان جمال‌الدّین اصفهانی، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، چاپ دوم، تهران، انتشارات سنایی.
6- امامی، نصرالله(1385)، ارمغان صبح(گزیدة قصاید خاقانی)، چاپ سوم، تهران، انتشارات جامی.
7- اوحدی بلیانی، تقی‌الدّین‌ محمّد(1389)، عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخراحمد، با نظارت علمی محمّد قهرمان، تهران، انتشارات میراث مکتوب.
8- بیلقانی، مجیرالدّین(1358)، دیوان مجیرالدّین بیلقانی، تصحیح و تعلیق محمّد آبادی، تبریز، انتشارات مؤسّسة تاریخ و فرهنگ ایران.
9- تربیت، محمّدعلی(1314)، دانشمندان آذربایجان، چاپ دوم، تهران، چاپخانة مجلس.
10- جامی، نورالدّین عبدالرّحمن(1379)، بهارستان و رسائل جامی، تصحیح اعلا خان افصح‌زاد، تهران، انتشارات میراث مکتوب.
11-________________(1373)، نفحات‌الانس‌من‌حضرات‌القدس، تصحیح محمود عابدی، چاپ دوم، تهران، انتشارات اطّلاعات.
12- حافظ(1374)، دیوان، تصحیح قزوینی- غنی، با مجموعة تعلیقات و حواشی محمّد قزوینی، به اهتمام ع – جربزه‌دار، چاپ پنجم، تهران، نشر اساطیر.
13- ناشناس(1340)، حدود‌العالم فی المشرق الی المغرب، تهران، منوچهر ستوده.
14- خاقانی‌شروانی، افضل‌الدّین‌بدیل(1387)، تحفة‌العراقین، به‌کوشش علی صفری آق‌قلعه، تهران، انتشارات میراث مکتوب.
15-__________________(1333)، تحفة‌العراقین، حواشی و تعلیقات یحیی قریب، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
16-__________________(1385)، ختم‌الغرائب(تحفة‌العراقین)، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات میراث مکتوب.
17-__________________(1389)، دیوان خاقانی شروانی، به تصحیح و تعلیقات علی عبدالرّسولی، تهران، انتشارات سنایی.
18- خاقانی‌شروانی، افضل‌الدّین‌بدیل(1385)، دیوان خاقانی شروانی، به‌کوشش سیّد ضیاءالدّین سجّادی، چاپ هشتم، تهران، انتشارات زوّار.
19-_________________(1362)، منشآت خاقانی، تصحیح محمّد روشن، چاپ دوم، تهران، انتشارات کتاب فرزان.
20- دشتی، علی(1357)، «خاقانی» شاعری دیرآشنا، چاپ سوم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
21- دولتشاه‌سمرقندی(1385)، تذکرةالشعرا، تصحیح فاطمه علاقه، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
22- دهخدا، علی‌اکبر(1377)، لغت نامه، تهران، موسّسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
23- رازی، امین‌احمد(1378)، تذکرة هفت‌اقلیم، تصحیح محمّدرضا طاهری (حسرت)، تهران، انتشارات سروش.
24- زرّین‌کوب، عبدالحسین(1385)، از گذشتة ادبی ایران، چاپ سوم، تهران، نشر سخن.
25-_____________(1389)، با کاروان‌حلّه، چاپ‌شانزدهم، تهران، انتشارات علمی.
26-_____________(1388)، نقدادبی، چاپ نهم، تهران، انتشارات امیر کبیر.
27- سجّادی، سیّدضیاءالدّین(1382)، فرهنگ‌لغات‌و‌تعبیرات‌دیوان‌خاقانی شروانی، چاپ دوم، تهران، انتشارات زوّار.
28- سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن‌آدم(1385)، دیوان سنایی غزنوی، به سعی و اهتمام مدرّس رضوی،چاپ ششم، تهران، انتشارات سنایی.
29- شبلی‌نعمانی، محمّد(1364)، شعرالعجم، ترجمة محمّدتقی فخر‌داعی گیلانی، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
30- شمس‌تبریزی، محمّدبن‌علی(1384)، مقالات شمس، تصحیح وتعلیق محمّد- علی موحّد، چاپ سوم، تهران، انتشارات خوارزمی.
31- شوشتری، قاضی ‌نورالله(1377)، مجالس‌المؤمنین، چاپ چهارم، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیّه.
32- شیروانی، زین‌العابدین‌ بن‌اسکندر(1315)، بستان‌السّیاحه(سیاحت‌نامه)، تهران، چاپ عبدالله مستوفی(چاپ افست تهران).
33- ظفری، ولی‌الله(1388)، حبسیّه در ادب فارسی، چاپ سوم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
34- عطّار، محمّد‌بن‌ابراهیم(1384)، منطق‌الطّیر، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمّدرضا شفیعی کدکنی، ویرایش دوم، تهران، نشر سخن.
35- عوفی، محمّد(1361)، لباب‌الالباب، با مقدّمه و تعلیقات محمّد قزوینی و تحقیقات سعید نفیسی، تهران، انتشارات کتابفروشی فخر رازی.
36- فروزانفر، بدیع‌الزّمان(1380)، سخن وسخنوران، چاپ‌پنجم، تهران، انتشارات خوارزمی.
37- فلکی شروانی، نجم‌الدّین محمّد(1345)، دیوان فلکی شروانی، به اهتمام طاهری شهاب، تهران، انتشارات ابن سینا.
38- قزوینی، زکریّا(1373)، آثارالبلاد واخبارالعباد، ترجمة محمّد مراد‌بن‌عبد-‌الرّحمان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
39- قمی، عبّاس(1363)، هدیة‌الاحباب، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
40- کاشانی، میرتقی‌الدّین(1393)، خلاصة‌الاشعار و زبدة‌الافکار، به اهتمام یوسف بیگ بابا پور، تهران، انتشارات سفیر اردهال.
41- کربلایی‌تبریزی، حافظ‌حسین(1383)، روضات‌الجنان وجنّات‌الجنان، تصحیح جعفر سلطان‌القرائی، تبریز، انتشارات ستوده.
42- کندلی هریسچی، غفّار(1374)، خاقانی شروانی(حیات، زمان و محیط او)، ترجمة میرهدایت حصاری، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
43- گلچین‌معانی، احمد(1363)، تاریخ تذکره‌های ‌فارسی، تهران، انتشارات سنایی.
44- گوپاموی، قدرت‌الله(1387)، نتایج‌الافکار، تصحیح یوسف بیگ باباپور، قم، مجمع ذخایر اسلامی.
45- لودی، شیرعلی‌خان(1377)، مرآت‌الخیال، به اهتمام حمید حسنی، بی‌جا، نشر روزنه.
46- ماهیار، عبّاس(1388)، مالک ملک سخن، تهران، نشر سخن.
47-مدرّس، محمّدعلی(1346)، ریحانة‌الادب، چاپ دوم، تهران، انتشارات خیام.
48- مستوفی، حمدالله(1364)، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
49- معدن‌کن، معصومه(1375)، نگاهی به دنیای خاقانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
50- معصوم ‌علیشاه(1382)، طرائق‌الحقایق، به کوشش محمّدجعفر محجوب، چاپ دوم، تهران، انتشارات سنایی.
51- مقدّسی، ابوعبدالله محمّدبن‌احمد(1361)، احسن‌التّقاسیم فی‌معرفة‌الاقالیم، ترجمة علی‌نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلّفان و مترجمان.
52- ناصر خسرو(1372)، دیوان ، به اهتمام و تصحیح مجتبی مینوی و تعلیقات علی اکبر دهخدا، چاپ سوم، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
53- نوایی، امیرعلیشیر(1363)، مجالس‌النفایس، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران، انتشارات منوچهری.
54- واله داغستانی، علیقلی(1384)، ریاض‌الشعرا، تصحیح محسن ناجی نصر-آبادی، تهران، نشر اساطیر.
55- وراوینی، سعدالدّین(1384)، مرزبان‌نامه، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ دهم، تهران، انتشارات صفی‌علیشاه.
56- هدایت، رضاقلی‌خان(1385)، ریاض‌العارفین، تصحیح ابوالقاسم رادفر، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
57-______________(1382)، مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
58- حسن، ‌هادی(1382)، «شروان در قرن ‌ششم ‌هجری»، ساغری در میان سنگستان، تهران، نشر مرکز.
ب)مقالات:
1- شفیعی کدکنی، محمّدرضا(1382)، «خاقانی و محیط ادبی تبریز بر اساس سفینة تبریز»، نامة بهارستان، سال چهارم، شمارة اوّل و دوم، صص 164- 159.
2- کندلی، غفّار(1347)، «نامه به شهاب‌الدّین شروانی و بحثی دربارة مسائلی چند از زندگی شاعر»، نشریة دانشکدة ادبیّات تبریز، شمارةچهارم، سال بیستم، شمارة مسلسل 88، صص54- 41.
3- _______(1348)، «وابستگی خاقانی با گنجه وسخنی چند پیرامون سوانح زندگی شاعر»، نشریة دانشکدة ادبیّات تبریز، شمارة چهارم، سال بیست و یکم، شمارة مسلسل 92، صص35- 18.
4- ناصح، محمّدعلی(1304)، «شرح‌حال خاقانی»، ارمغان، شمارة5 و6، صص 28- 20.
5- نفیسی، سعید(1327)، «شروان و شیروان»، ارمغان، سال بیست و سوم، شمارة 1، صص23- 10.
6- نوایی، عبدالحسین(1325)، «حبسیّات خاقانی»، یادگار، سال سوم، شمارة 8، صص 19-9.