بررسی منظومه قهرمانانِ استالینگرادِ شهریار بر اساس رویکرد ترامتنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

10.29252/kavosh.2024.20392.3447

چکیده

«قهرمانان استالینگراد» از سروده‌های شهریار منظومه نسبتاً بلندی است که از ابعاد مختلف می‌توان به آن نگریست؛ با این همه تاکنون از حیطه کندوکاوهای پژوهشگران معاصر به دور مانده است. این مقاله قصد دارد تا با کاربستِ رویکردِ ترامتنی نقد و خوانش جدیدی را از قهرمانان استالینگراد ارائه دهد. پیش از ورود به بحث، ابتدا، دلیل غفلت آگاهانه خود شهریار و منتقدان از این شعر را مطرح کرده‌ایم و سپس با توجه به محورهای پنج‌گانه ژرار ژنت و به شیوه تحلیلی-توصیفی روابط بینامتنی و متون پنهان در این اثر را مورد بررسی قرار داده‌ایم. در این قرائتِ ترامتنی، به این نتیجه رسیده‌ایم که منظومة «قهرمانان استالینگراد» از شعر گویندگانِ پیش از خود بهرة بسیار گرفته است. منبع الهام شهریار در این شعر سنت حماسه‌سرایی ایران محسوب می‌شود. استعاره مرکزی اژدها که در این شعر برای ارتش آلمان به کار رفته است، به شکل نیرومندی روح شعر را به شاهنامة فردوسی پیوند می‌دهد. با وجود این، شهریار در محاکات لحن حماسی به توفیق چندانی دست نیافته است. شهریار همچنین در آفرینش این منظومه به اشعار حماسی جدیدی از وحید دستگردی و ملک‌الشعرا بهار نظر داشته و نیز آثار سروده‌شده توسط شاعران چپ‌گرا در اواسط دهة بیست شمسی مورد توجّه وی واقع شده است. شهریار این منظومه را تحت تأثیر فضای چپ‌زده بعد از پایان جنگ جهانی دوم آفرید و تا آخرِ حیاتِ خود از ارائه هرگونه توضیحی درباره آن پرهیز ‌کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The analysis of Shahryar's ‘Heroes of Stalingrad’ poem based on the trans-textual approach

نویسنده [English]

  • saeed karimi qare baba
associate professor of Persian Language and Literature, Payame Noor University
چکیده [English]

‘Heroes of Stalingrad’ by Shahryar is a relatively long poem that can be viewed from different dimensions. However, it has remained far from the interest of contemporary literary scholars. This article intends to use a trans-textual approach to criticize and follow a new reading of the this poem. Before entering into the discussion, firstly, we have raised the reason for Shahryar's and critics' conscious neglect of this poem, and then we have examined the intertextual relationships and hidden texts in this work according to Gérard Genet's five axes and in a descriptive-analytical way.
In this trans-textual reading, we came to the conclusion that ‘Heroes of Stalingrad’ has greatly benefited from the poetry of previous poets. The source of Shahryar's inspiration in this poem is the Iranian epic tradition. The central metaphor of the dragon, which is used in this poem for the German army, strongly links the spirit of the poem to Ferdowsi's Shahnameh. Despite this, Shahryar has not achieved much success in trying to imitate the epic tone. In the creation of this poem, Shahryar also considered the relatively new epic poems of Vahid Dastgardi and Malek Al-Shaara Bahar after the constitution, as well as several works written or written by leftists in the middle of the twenties about the Battle of Stalingrad. Shahryar composed this poem under the influence of the leftist atmosphere after the end of World War II, and until the end of his life, he avoided giving any explanation about it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Trans-textual
  • Shahryar
  • Heroes of Stalingrad
  • epic
  1. الف) کتاب­ها

    1. آلن، گراهام (1380)، بینامتنیت، ترجمه پیام یزدانجو، تهران: مرکز.
    2. آبرامز، می‌یر هوارد (1384)، فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، ترجمه سعید سبزیان مرادآبادی، تهران: رهنما.
    3. احمدی، بابک (1370)، ساختار و تأویل متن (نشانه‌شناسی و ساختارگرایی)، تهران: مرکز.
    4. اخوان ثالث، مهدی (1374)، خاطراتی از شهریار، در کتاب: به همین سادگی و زیبایی: یادنامه استاد سید محمد حسین شهریار، به کوشش جمشید علیزاده، تهران: مرکز.
    5. بهار، محمّدتقی (1390)، دیوان اشعار، چ 3، تهران: نگاه.
    6. بیور، آنتونی (1392)، استالینگراد: آغازِ پایان، ترجمه پرویز شهدی، تهران: نسل آفتاب.
    7. پرتو کرمانشاهی (1400)، پرتو مهر (ارجنامه استاد پرتو کرمانشاهی)، به کوشش ابراهیم رحیمی زنگنه و خلیل کهریزی، تهران: سُها.
    8. پورنامداریان، تقی (1381)، خانه‌ام ابری است: شعر نیما از سنت تا تجدد، چ 2، تهران: سروش.
    9. رزمجو، حسین (1381)، قلمرو ادبیّات حماسی ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    10. سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله (1377)، گلستان، با تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، چ 5، تهران: خوارزمی.
    11. شمیسا، سیروس (1386)، نقد ادبی (ویرایش دوم)، چ 2، تهران: میترا.
    12. ــــــــــــــ (1374)، انواع ادبی، چ 3، تهران: فردوس.
    13. شهریار، محمّدحسین (1382)، دیوان، تهران: نگاه و زرین.
    14. ــــــــــــــ (1379)، گفت‌وگو با شهریار، به اهتمام جمشید علیزاده، تهران: نگاه.
    15. صفوی، کورش (1376)، «مناسبات بینامتنی»، دانش‌نامه ادب فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، جلد 2، ص 1276.
    16. علیزاده، جمشید (1374)، به همین سادگی و زیبایی (یادنامه استاد شهریار)، چ 1، تهران: مرکز.
    17. قائمی‌نیا، علیرضا (1393)، بیولوژی نص: نشانه‌شناسی و تفسیر قرآن، چ 2، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    18. کیوان، مرتضی (1374)، شهریار: نابغه شعر، در کتاب: به همین سادگی و زیبایی (یادنامه استاد شهریار)، به کوشش جمشید علیزاده، تهران: مرکز.
    19. گروه نویسندگان (1326)، نخستین کنگره نویسندگان ایران، تهران: چاپخانه رنگین.
    20. گریک، ویلیام (1371)، دشمن پشت دروازه: حماسه نبرد استالینگراد، ترجمه و نگارش علی‌محمّد عبادی، تهران: پاژنگ.
    21. مشرف، مریم (1382)، مرغ بهشتی: زندگی و شعر سیدمحمدحسین بهجت تبریزی (شهریار)، تهران: ثالث.
    22. مقدادی، بهرام (1378)، فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی (از افلاطون تا عصر حاضر)، تهران: فکر روز.
    23. مکاریک، ایرنا ریما (1388)، دانش‌نامه نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمّد نبوی، تهران: آگه.
    24. منزوی، حسین (1372)، این ترک پارسی‌گوی: تحلیل و بررسی شعر شهریار، تهران: برگ.
    25. مهجوری، اسماعیل (1345)، تاریخ مازندران، ساری: بی‌نا.
    26. وحید دستگردی، حسن (1374)، مجموعه اشعار، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران: آفتاب.
    27. وکیلی، شروین (1400)، احمد شاملو (داد سخن- کتاب پنجم)، تهران: خورشید راگا.
    28. هویت، پالمر ادوین (1398)، حماسة استالینگراد: 199 روز مبارزه در جنگ جهانی دوم، ترجمه محمّد قهرمانی، تهران: آرمان رشد.

    ب) مقالات

    1. بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه (1389)، مدخل «استالینگراد، نبرد» در دانشنامه ایران، به سرپرستی کاظم موسوی بجنوردی، تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ص102.
    2. حجت، محمّد (1396)، «تأثیرپذیری سعدی در بوستان از شاهنامه فردوسی»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، دوره 8، شماره 28، صص 55- 71.
    3. خانی کلقای، حسین؛ الناز آذران سقین سرا؛ فاطمه فیرورقی و فرناز گوزلی کردلر (1393)، «بینامتنی قرآنی-روایی در غزل همای رحمت محمّدحسین شهریار»، مجموعه مقالات همایش ملی بینامتنیت (التناص)، قم، صص 79 ـ 104.
    4. دهرامی، حجت (1394)، «بررسی چگونگی نام‎گذاری عنوان شعر در ادبیّات سنتی و معاصر و کارکردهای زیباشناختی آن»، شعرپژوهی (بوستان ادب)، سال 7، شماره 3، صص 19-37.
    5. سلیمی کوچی، ابراهیم (1396)، «نقش عناصر پیرامتنی در توسعه دریافت و فهم متن مثنوی»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 22، شماره 1، صص 249-268.
    6. شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1352)، «انواع ادبی و شعر فارسی»، خرد و کوشش، شماره 11 و 12، صص 96-119.
    7. عابدی، کامیار (1401)، «از وحید دستگردی تا صادق سرمد؛ تلقّی و تصوّر شاعران ایران از لنین و استالین: 1296- 1325 (بخش دوم)»، جهان کتاب، سال 27، شماره 1، صص 42- 49.
    8. -------- (1400)، «از وحید دستگردی تا صادق سرمد؛ تلقّی و تصوّر شاعران ایران از لنین و استالین: 1296- 1325 (بخش اول)»، جهان کتاب، سال 26، شماره 9، صص 55-61.
    9. فیروزنیا، علی اصغر (1398)، «نمونه یک حماسه مصنوع در دیوان جعفرقلی زنگُلی (نقد داستان حضرت علی (ع) و بند بربر با رویکرد اسطوره‌شناختی)»، پاژ، سال 8، شماره 2، صص 105-117.
    10. قاسمی‌پور، قدرت (1391)، «درآمدی بر نظریه گونه‌های ادبی»، ادب‌پژوهی، دوره 6، شماره 19، صص 29- 56.
    11. مشتاق‌مهر، رحمان و سجاد آیدنلو (1386)، «که آن اژدها زشت پتیاره بود (ویژگی‌ها و اشارات مهم بن‌مایه اژدها و اژدهاکشی در سنت حماسی ایران)»، گوهر گویا، دوره 1، شماره 2، صص 143- 168.
    12. معینی فرد، زهرا (1394)، «بررسی تطبیقی و بینامتنی مثنوی خموش خاتون و هزار و یک شب»، پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، دوره 3، شماره 1، صص 191- 221.
    13. نامور مطلق، بهمن (1386)، «ترامتنیت؛ مطالعه روابط یک متن با دیگر متن‌ها»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 56، صص 83-89.
    14. نوروزی، یعقوب و رجب توحیدیان (1396)، «بحثی انتقادی در حماسه‌پردازی نظامی گنجوی»، بهارستان سخن، سال 14، شماره 37، صص 15-38.
    15. ج) پایان‌نامه

      1. اصغری، محمّد (1393)، تحلیل روابط بینامتنی غزل حافظ و غزل شهریار، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، به راهنمایی ناصرقلی سارلی، دانشگاه تربیت معلم تهران.

      د) لاتین

      1. Genette, Gerard (1997). Palimpsests: Literature in the Second Degree (Stages).Trans: C. Newman and C. Doubinsky. Lincoln: University of Nebraska Press.