مناجات‌نامه ‏ها در بوتۀ تحلیل هماهنگی وزن و محتوا (مطالعه موردی مناجات‏ نامه ‏های منظوم فارسی تا قرن هشتم هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری ادبیات غنایی. دانشگاه تربیت مدرس تهران. ایران.

2 دانشیار زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس

10.29252/kavosh.2024.20822.3498

چکیده

جستار حاضر تلاشی است برای بررسی همراستایی وزن و محتوای اوزان مناجات‌نامه‌های فارسی تا قرن هشتم هجری. در این پژوهش که با شیوۀ تحلیلی-توصیفی انجام شده است، ابتدا مسألۀ اصالت وزن و محتوا در شعر فارسی مطرح و اوزان رایج شعر فارسی و کاربست آن‌ها تشریح شده است. سپس تعریفی از مناجات‌نامه و پیشینۀ آن ارائه گردیده و اوزان به‌کاررفته در مناجات‌نامه‌ها به تفکیک قالب (مثنوی، قصیده، غزل، رباعی) تشریح شده است. در نهایت، همراستایی وزن با محتوای مناجات‌نامه طبق مؤلفه‌های استخراجی معیّن، تحلیل شده که عبارت‌اند از: کمیت هجاهای کشیده یا کوتاه (خطاب‌های کششی در مناجات)، ترتیب قرارگرفتن هجاها، یکسان‌بودن یا نبودن مقطع کلام با مقطع رکن، تکرار ارکان (دوری‌بودن و یا توازن درون مصرعی) و طول مصرع‌ها، همچنین هماهنگی محتوا با وزن. طبق بررسی انجام شده، شاعران در سرایش مناجات‌نامه‌‌ها -فارغ از دو قالب مثنوی و رباعی- بیش از همه به بحر رمل مثمن محذوف و سپس به بحر هزج اقبال‌داشته‌اند. به طور کلّی، اوزان سنگین به دلیل کشیدگی هجا با مناجات‌نامه‌سرایی همسویی بیشتری دارند و در مقابل، اوزان مطنطن با این گونه همسو نیستند، البته باید منظومه فکری شاعران را نیز پیش چشم داشت؛ مثلاً شوریدگی عارفان به مناجات ایشان نیز تسرّی یافته و سبب تمایلشان به اوزان ضربی شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An analysis of the Monajat-nameh (book of prayers) in terms of the coordination of metrical feet and content: A case study of prayer books composed in Persian verse until the 8th century AH (until the 8th century AH)

نویسندگان [English]

  • zahra khakbaz 1
  • Najmeh Dorri 2
1 phd student of lyrical literature. Tarbiat Modares University of Tehran. Iran.
2 Associate Professor of Persian Language and Literature, Tarbiat Modares University
چکیده [English]

The present study is an attempt to investigate the alignment of the metrical feet and content of the Persian prayer books composed up to the 8th century after Hijra (AH). Using a descriptive-analytical method, the originality of the metrical feet and content in Persian poetry is discussed in this study, and the common metrical feet of Persian poetry and their applications are explained. Then, a definition of the Monajat-nameh (book of prayers) and its background is presented, the metrical feet used in the book are explained in terms of format (e.g., Masnavi, Ode, Sonnet, Quartet), and the alignment of the metrical feet with the content of that book is examined according to certain extracted components, including the quantity of the long and short syllables (stretched speeches in prayers), the order of syllables, similarity or difference between the discourse units and units of foot, repetition of the feet (distance or balance within the stanza), and the length of the stanzas. The coordination of the content with the metrical feet is also investigated. To compose prayer books, apart from the two forms of masnavi and quartet, poets have mostly favored the two prosodic styles of Ramal Mothman Mahzouf and Bahr Hazaj.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Prosodic style
  • Manajat-nameh
  • Metrical foot of the poem
  • Coordination of the metrical foot and content

مراجع

  1. الف) کتاب­ها

    1. باقریان موحد، سیدرضا و احمد عزتی‌پرور (1378)، سفینۀ نیایش، تهران: بشری.
    2. بهار، محمّدتقی (1361)، سبک‌شناسی، تهران: امیرکبیر.
    3. پورنامداریان، تقی (1382)، گمشدۀ لب دریا، تهران: سخن.
    4. خاقانی، افضل‌الدین (1368)، دیوان، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.
    5. دهخدا، علی‌اکبر (1327)، لغت‌نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    6. رضایی، احترام (1388)، ساقی‌نامه در شعر فارسی، تهران: امیرکبیر.
    7. زرتشت بهرام پژدو (1343)، ارداویراف‌نامه منظوم، تصحیح رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه مشهد.
    8. زرین‌کوب، عبدالحسین (1371)، شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب، تهران: علمی.
    9. سعدی شیرازی (1367)، دیوان غزلیات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: سعدی.
    10. سوزنی سمرقندی (بی‌تا)، دیوان، به اهتمام ناصرالدین‌شاه حسینی، تهران: چاپخانه سپهر.
    11. سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1360)، مثنوی‌های حکیم سنایی، تصحیح محمّدتقی مدرس رضوی، تهران: بابک.
    12. ___________________ (1362)، دیوان، به اهتمام مدرس رضوی، تهران: سنایی.
    13. ___________________ (1368)، حدیقۀ‌الحقیقه و شریعۀ‌الطریقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران: نشر دانشگاه تهران.
    14. شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا (1373)، موسیقی شعر، تهران: آگاه.
    15. شمیسا، سیروس (1394)، نقد ادبی، تهران: میترا.
    16. طوسی، خواجه نصیرالدین (1369)، معیارالاشعار، تصحیح جلیل تجلیل، تهران: جامی.
    17. عشق پور، مجتبی (1361)، تحقیق در مثنوی لیلی و مجنون، تهران: دانشگاه تهران.
    18. عطار نیشابوری (1368)، دیوان، تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.
    19. عراقی، شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی (بی‌تا)، کلیات، به کوشش سعید نفیسی، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.
    20. قوامی رازی (1334)، دیوان، تصحیح میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران: چاپخانه سپهر.
    21. کرمی، محمدحسین (1380)، عروض و قافیه در شعر فارسی، شیراز: دانشگاه شیراز.
    22. گریفیث، کلی (1400)، چرا مردم آثار ادبی را می‌خوانند، ترجمه سعید رفیعی خضری، تهران: چشمه.
    23. ملک ثابت، مهدی (1381)، بررسی و تحلیل مناجات‌های منظوم فارسی، یزد: ریحانۀالرسول.
    24. مولوی (1363)، کلیات شمس، تصحیح بدیع‌الزمان فروزان فر، تهران: امیرکبیر.
    25. ناتل خانلری، پرویز (1345)، وزن شعر فارسی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    26. نفیسی، سعید (1319)، احوال و اشعار رودکی سمرقندی، تهران: کتاب‌فروشی ادب.
    27. نظامی گنجوی (1388)، کلیات نظامی گنجوی، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران: افکار.
    28. وحیدیان کامیار، تقی (1370)، بررسی منشأ وزن شعر فارسی، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
    29. ____________ (1397)، وزن و قافیۀ شعر فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    30. همایی، جلال‌الدین (1363)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: توس.

    ب) مقالات

    1. خضری، علی و آمنه فروزان کمالی (1397)، «ساختار موسیقایی مناجات امام علی (ع) در مسجد کوفه»، علوم حدیث، دوره 23، شماره 88، صص 124-143.
    2. دری، نجمه و سمیه رضایی (1397)، «بررسی میزان هماهنگی وزن و محتوا در اشعار حکیم سنایی»، فنون ادبی، دوره 10، شماره 1، صص 85-98.
    3. زارع جیرهنده، سارا (1395)، «مقایسۀ مناجات‌نامۀ خواجه عبدالله انصاری و گلستان سعدی» رشد آموزش زبان و ادبیات فارسی، دوره 30، شماره 1، صص 18-18.
    4. عمران پور، محمّدرضا (1384)، «عوامل ایجاد، تغییر و تنوع و نقش لحن در شعر»، پژوهش‌های ادبی، دوره 3، شماره 9، صص 127-150.
    5. کرمی، محمدحسین و محمد مرادی (1389)، «بررسی گونه‌های وزن در غزل شاعران بزرگ سده‌های دهم، یازدهم و دوازدهم»، نشریۀ فنون ادبی، دوره 2، شماره 2، صص 1-18.
    6. ناتل خانلری، پرویز (1347)، «زبان شعر»، مجلۀ سخن، دورۀ 18، صص 589-605.
    7. یزدانی، سوسن و مسعود روحانی (1392)، «بررسی دو عامل موسیقایی وزن و ردیف در غزلیات امیر خسرو دهلوی و حافظ»، سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 6، شماره 2، صص 439-456.

     

    ج) پایان‌نامه

    1. نرگسی، فاطمه (1393)، «بررسی تناسب وزن با محتوا در شعر شاعران برجسته‌ سبک خراسانی (رودکی، فرخی و منوچهری) و سبک عراقی (مولوی، سعدی و حافظ)»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران اهواز، کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار