تحلیل معناشناختیِ چند بیت از خاقانی شروانی با رویکردی انتقادی به شروح پیشین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

10.29252/kavosh.2024.20679.3479

چکیده

یکی از دشوارترین دیوان‌های تاریخ شعر پارسی، دیوان خاقانی‌ شروانی است. با وجود تحقیقات گستردة سالیان اخیر درباره شعر و اندیشه این شاعر بزرگ و گره‌گشایی‌های فراوان از اشعار دشوار و دیرفهم وی، همچنان زوایای مغفول و نامکشوف بسیاری در این دیوان، باقی است که کشف و حل آن‌ها نیازمند تداوم و استمرار تحقیقات زبانی و ادبی و بررسی‌های دقیق درون‌متنی و بینامتنی است. پژوهش پیشِ رو نیز با همین هدف و با رویکردی تحلیلی و معناشناختی، به سراغ چند بیت دشوار خاقانی رفته‌‌است تا ضمن بررسی و نقد شروح و پژوهش‌های پیشین، با بازنگری در ضبط و خوانش برخی مفردات و ترکیبات و پیوند آنها با سایر اجزای سخن، و نیز با توجه به رابطه‌های گوناگون درون‌متنی، فهم و درک تازه‌ای از مفهوم عبارات و ابیات خاقانی به دست دهد. بر این اساس، در این نوشتار، اصطلاحات و ترکیباتی نظیر روح‌القدس و روح‌الامین، مزدورِ دارخانة نحل، زیر و دستان، شاهقام، خزر و قُندز، بانگ دزدان، رَسته، زَند، با نظر به برخی ظرائف معنایی، زبانی و ادبی، و روابط بینامتنی ادبیات فارسی، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته‌‌ و پس از تحلیل معنا و کشف شیوة کاربرد هریک در سخن خاقانی، مفهومی روشن و دقیق از ابیات، ارائه شد‌ه‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Semantic analysis of some verses in Khāqāni Sharvāni's anthology with a critical approach to previous interpretations

نویسندگان [English]

  • Mansoor Sadat ebrahimi
  • Amir Soltan mohammadi
Isfahan University
چکیده [English]

One of the most difficult anthologies in the history of the Persian poetry belongs to Khāqāni Sharvāni. In spite of extensive research in recent years about the poetry and thoughts of this great poet and the unraveling of many of his difficult and far-fetched poems, there are still a lot of neglected and undiscovered aspects in his anthology. Shedding light on these aspects requires more linguistic and literary research and detailed intratextual and intertextual investigations. With this aim and through an analytical and semantic approach, the present research delves into some difficult verses of Khāqāni and critically examines the previous research by reviewing the recordings of some words and combinations and their connection with other parts of speech. Also, the examination of various intratextual linguistic relations provides a new understanding of the concepts in Khãqãni's phrases and verses. Thus, considering some semantic, linguistic and literary nuances and the intertextual relationships in the Persian literature, this research seeks to analyze the meanings, discover how each semantic concept functionsin Khãqãni's speech, and present a clear and precise interpretation of the verses.
One of the most difficult anthologies in the history of the Persian poetry belongs to Khāqāni Sharvāni. In spite of extensive research in recent years about the poetry and thoughts of this great poet and the unraveling of many of his difficult and far-fetched poems, there are still a lot of neglected and undiscovered aspects in his anthology. Shedding light on these aspects requires more linguistic and literary research and detailed intratextual and intertextual investigations. With this aim and through an analytical and semantic approach, the present research delves into some difficult verses of Khāqāni and critically examines the previous research by reviewing the recordings of some words and combinations and their connection with other parts of speech. Also, the examination of various intratextual linguistic relations provides a new understanding of the concepts in Khãqãni's phrases and verses. Thus, considering some semantic, linguistic and literary nuances and the intertextual relationships in the Persian literature, this research seeks to analyze the meanings, discover how each semantic concept functionsin Khãqãni's speech, and present a clear and precise interpretation of the verses.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sixth-century poetry
  • Khaghani
  • expository criticism
  • verse commentary
  1. الف) کتاب ­ها

    1. ابن‌ابی‌الخیر، شهمردان (1362)، نزهت‌نامة علائی، به کوشش فرهنگ جهانپور، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    2. ابن‌شهرآشوب، محمّدبن علی (1376ق)، مناقب آل ابی‌طالب، نجف: المکتبه‌الحیدریه.
    3. ابن‌مقفّع، عبدالله (بی‌تا)، کلیله و دمنه، بیروت: دارالقلم.
    4. احمدسلطانی، منیره (1376)، خاقانی‌ شروانی ‌(نقد و پژوهش با نمونة اشعار)، تهران: آتیه.
    5. ادیب صابر، صابربن‌اسماعیل (1385)، دیوان، تصحیح احمدرضا یلمه‌ها، تهران: نیک‌خرد.
    6. استعلامی، محمّد (1387)، شرح قصاید خاقانی، تهران: زوار.
    7. اسدی‌طوسی، علی‌بن‌احمد (1393)، گرشاسب‌نامه، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: دنیای کتاب.
    8. امامی، نصرالله (1393)، ارمغان صبح، تهران: جامی.
    9. امیرمعزی، محمدبن‌عبدالملک (1389)، دیوان، تصحیح عباس اقبال‌آشتیانی، تهران: زوّار.
    10. برزگرخالقی، محمّدرضا (1390)، شرح دیوان خاقانی (جلد اول)، تهران: زوار.
    11. ______________ (1397). شرح دیوان خاقانی (جلد دوم). تهران: زوار.
    12. ______________ (1398). شرح دیوان خاقانی (جلد سوم). تهران: زوار.
    13. برهان، محمدحسین­ بن‌خلف (1391)، برهان قاطع، به­اهتمام محمّد معین، تهران: امیرکبیر.
    14. بی‌نام (1400)، لغت محلی شوشتر، تصحیح مهدی کدخدای‌طراحی، تهران: دکتر محمود افشار.
    15. بی‌نام (1383)، تفسیر قرآن پاک، تصحیح علی رواقی، تهران: سمت.
    16. بی‌نام (1362)، حدودالعالم من المشرق الی المغرب، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: طهوری.
    17. تبریزی، ابن‌محدّث (1397)، عجایب‌الدنیا، تصحیح علی نویدی‌ملاطی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
    18. ترکی، محمّدرضا (1394). نقد صیرفیان، تهران: سخن.
    19. __________ (1398). سر سخنان نغز خاقانی، تهران: سمت.
    20. حموی، یاقوت‌. (1990م). معجم‌البلدان، تحقیق: فرید عبدالعزیزالجُندی، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
    21. خاقانی­، افضل­الدین (1384)، منشآت، تصحیح محمّد روشن، تهران: دانشگاه تهران.
    22. ___________ (1385). دیوان. به‌کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: زوار.
    23. ___________ (1389). دیوان، تصحیح علی عبدالرسولی، تهران: سنایی.
    24. دمشقی، شمس‌الدین‌محمد (1382)، نخبه‌الدهر فی عجائب البر و البحر، ترجمة سیدحمید طبیبیان، تهران: اساطیر.
    25. دهخدا، علی‌اکبر (1336)، لغت‌نامه، تهران: انتشارات مجلس شورا.
    26. رامپوری، غیاث­الدین (1363)، غیاث­اللغات، تصحیح منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
    27. رواقی، علی (1399)، سروده‌های رودکی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
    28. رودکی، جعفربن محمد (1387)، دیوان، تصحیح قادر رستم، تهران: مؤسسه فرهنگی اکو.
    29. زنجانی، برات (1394)، خاقانی شروانی ‌(نکته‌ها از گفته‌ها)، تهران: امیرکبیر.
    30. سجادی، ضیاءالدین (1389)، فرهنگ لغات و تعبیرات با شرح اعلام و مشکلات دیوان خاقانی، تهران: زوّار.
    31. ____________ (1390)، شاعر صبح، تهران: سخن.
    32. سرمدی، مجید (1390)، گزیدة قصاید خاقانی، تهران: دانشگاه پیام نور.
    33. سعدی، مصلح‌الدین (1389)، بوستان سعدی، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
    34. سنایی، مجدودبن‌آدم (1388)، دیوان، تصحیح محمّدتقی مدرس‌رضوی، تهران: سنایی.
    35. شادی‌آبادی، محمّدبن داود (1400)، مفتاح‌الفضلا، تصحیح داینا بوشسکایته، تهران: دکتر محمود افشار.
    36. صفی‌پوری، عبدالرحیم (1396)، منتهی‌‌الارب فی لغات‌العرب، تصحیح علیرضا حاجیان‌نژاد، تهران: سخن.
    37. عطار نیشابوری، محمّدبن‌ابراهیم (1388)، الهی‌نامه، تصحیح محمّدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
    38. عبداللهی، مجتبی (1396)، آیینة چرخ، تهران: تیرگان.
    39. غنی‌پور ملکشاه، احمد (1393)، ساغر بلورین، تهران: تیرگان.
    40. فخرالدین‌اسعد گرگانی (1389)، ویس و رامین، تصحیح محمّد روشن، تهران: صدای معاصر.
    41. فرخی سیستانی، علی‌بن‌جولوغ (1388)، دیوان، تصحیح محمّد دبیرسیاقی، تهران: زوّار.
    42. فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه، تصحیح جلال خالقی‌مطلق، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
    43. فلکی‌­شروانی، نجم­الدین­محمّد (1345). دیوان، تصحیح طاهری­شهاب، تهران: ابن­سینا.
    44. ___________________ (1400). دیوان، تصحیح علی‌رضا شعبانلو، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    45. قزوینی، زکریا (1373)، آثارالبلاد و اخبارالعباد، تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: امیرکبیر.
    46. قزوینی، محمّدشاه (1400). حیات‌الانسان (ترجمة حیاةالحیوان)، تصحیح محمّد روشن، تهران: میراث‌مکتوب.
    47. قطران تبریزی (1402)، دیوان، تصحیح محمود عابدی و مسعود جعفری، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
    48. قمی، علی‌بن‌ابراهیم (1404ق)، تفسیرالقمّی، تصحیح سیدطیب موسوی‌جزایری، قم: دارالکتاب.
    49. کزازی، میرجلال‌الدین (1376)، سراچة آوا و رنگ، تهران: سمت.
    50. _____________ (1392). گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی، تهران: نشر مرکز.
    51. ماحوزی، مهدی (1392)، آتش اندر چنگ، تهران: زوّار.
    52. ماهیار، عباس (1394)، مالک ملک سخن؛ تهران: سخن.
    53. محمّدبن ‌منور، ابی‌سعد (1390)، اسرارالتوحید فی مقامات‌الشیخ ابی‌سعید، به تصحیح محمّدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: آگاه.
    54. مخلص‌‌لاهوری، آنندرام (1395)، مرآت‌الاصطلاح، تصحیح چندرشیکهر و همکاران، تهران: سخن.
    55. معدن‌کن، معصومه (1395)، بزم دیرینه‌عروس، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    56. منشی، نصرالله (1345). کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران.
    57. مولوی، جلال­الدین­محمّد (1376). کلیات شمس‌تبریزی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
    58. _______________ (1386). مثنوی معنوی، تصحیح عبدالکریم سروش، تهران: علمی و فرهنگی.
    59. مهدوی­فر، سعید (1395)، فرهنگنامة صور خیال در دیوان خاقانی، تهران: زوار.
    60. میبدی، رشیدالدین (1344)، کشف­الاسرار و عُدة­الابرار، تصحیح علی­اصغر حکمت، تهران: ابن‌سینا.
    61. میرزنده­دل، احمد (1394)، تجلّی شطرنج در ادب پارسی، تهران: فرزین.
    62. ناصرخسرو (1387). دیوان، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، تهران: دانشگاه تهران.
    63. نظام‌قاری، محمود (1391). کلیّات، تصحیح رحیم‌طاهر، تهران: سفیراردهال.
    64. نظامی، الیاس‌بن‌یوسف (1380). لیلی و مجنون، تصحیح حسن وحیددستگردی، تهران: قطره.
    65. _____________ (1385). خسرو و شیرین، تصحیح حسن وحیددستگردی، تهران: زوّار.
    66. _____________ (1388الف). شرف‌نامه، تصحیح حسن وحیددستگردی، تهران: زوّار.
    67. _____________ (1388ب). هفت‌پیکر، تصحیح حسن وحیددستگردی، تهران: قطره.
    68. نقدی­وند، عزیز (1381)، شطرنج از دیدگاه ادبیات و تاریخ، تهران: کلیدر.
    69. هدایت، رضاقلی‌خان (1397)، انجمن‌آرای ناصری، تصحیح بهمن افشانی‌آقاجری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    70. هُرن، پاول و هاینریش هوبشمان (1394)، فرهنگ ریشه­شناسی فارسی، ترجمة جلال خالقی­مطلق، اصفهان: مهرافروز.

    ب) مقالات

    1. اخوان‌الصفا (1371)، «مجمل‌الحکمه»، مندرج در کتاب سه رسالة فارسی در موسیقی، به‌اهتمام تقی بینش، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص 31-54.
    2. امین، سیدحسن (1384)، «تأثّر حافظ از امیرمعزّی و حکم پادشاه‌انگیز»، حافظ، شماره 19، صص 45-46.
    3. خجندی‌مقدم، پرویز (1386)، «شرح شکن زلف»، حافظ، شماره 45، صص 63-67.
    4. سادات‌ابراهیمی، سیدمنصور و امیر سلطان‌محمدی (1401)، «تأملی در چند اصطلاحِ «قمار» با تأکید بر دیوان خاقانی‌‌شروانی»، کهن‌نامة ادب پارسی، سال 13، شماره 1، صص 351-379.
    5. فیروزیان، مهدی (1391)، «ایهام موسیقایی در دیوان خاقانی و سنجش آن با دیوان حافظ»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 5، شماره 2، صص 293-313.
    6. نوریان، مهدی و احسان رئیسی (1394)، «حکم پادشاه ‌انگیز (شرح بیتی از حافظ)»، دُر دَری (ادبیات غنایی، عرفانی)، سال 5، شماره 17، صص 113-103.