سعدی در مصاف حجاج بن یوسف ثقفی؛ حکایتی از بوستان و درنگی در ریشه‌های تاریخی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد دانشگاه شیراز

10.29252/kavosh.2023.19325.3343

چکیده

در باب اول بوستان سعدی حکایت «نیک‌مردی» دیده‌می‌شود که اکرام حجاج یوسف نکرده‌است. بافت حکایت نشان می‌دهد که سعدی رخدادی تاریخی را به تصویر کشیده‌است. جز نام حجاج، دیگر اشخاص و اجزای ماجرا در هاله‌ای از ابهام و نهفتگی است. گفت‌وگوی حجاج و نیک‌مرد فرجامی جز مرگ خونبار در پی‌ ندارد، رد پایی است که می‌توان به یاری آن در سوانح زندگی حجاج فرو رفت و چند و چون حکم قتل نیکمرد را بیش‌تر واجست.
حجاج از کارگزاران خشن‌رفتار اموی است که دست‌کم به مدت بیست سال (از حدود 75 تا 95 ه.ق) بر قلمرو گستردة عراق و شرق خلافت اموی با خشونتی بی‌امان فرمان‌رانده و در سرکوب تمامی جنبش‌های ضد اموی، پیشتاز بوده‌است. از قرائن تاریخی و هم‌آوایی آن‌ها با اجزای حکایت، از جمله مناظرة حجاج و سعید بن جبیر، خشم شدید دستگاه خلافت علیه وی و فرمان دستگیری او در مکه و سرانجام کشتنش به فرمان حجاج، چنین برمی‌آید که «نیک‌مردِ» حکایت، سعید بن جبیر از تابعین نام‌آور جهان اسلام است. تصرّفات شاعرانة سعدی در لایه‌های روایت، خنده و گریه سعید بن جبیر در واپسین دم و این که قتل هیچ‌یک از محکومین، با پیش‌درآمد مناظره همراه نبوده‌است، نشان می‌دهد که جایگزین کردن «نیک‌مرد» به جای سعید بن جبیر، در حکایت شیخ بی‌بنیاد نیست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Sa’di in the Confrontation with Hajjaj Ibn-e Youssef: A tale in Boustan and the analysis of its roots

نویسنده [English]

  • Najaf Jokar
Professor of Shiraz University
چکیده [English]

In the first chapter of Bostan, there is an anecdote "a good man" that did not revere Hajjaj Yusuf. The context of the story indicates that Saadi depicted a historical event. Except for the name of Hajjaj, other persons and parts of the story are shrouded in mystery. The conversation between Hajjaj and the good man,is a trace through which the accidents of Hajjaj's life can be delved into to figure out more about the verdict of murder. Hajjaj is one of the brutal Umayyad agents who ruled the vast territory of Iraq and the east of the Umayyad caliphate for at least twenty years(from about 75 to 95 AH) with uncontrolled violence and was the leader in suppressing all anti-Umayyad movements during this period. From the historical evidence and their harmony with the elements of the story, including the debate between Hajjaj and Saeed bin Jubeir, the great anger of the caliphate against him and the order to arrest him in Mecca and to transfer him to Kufa, as well as his murder by the order of Hajaj, it follows that the "good man" of the story is Saeed Bin Jubeir, one of the famous Tabeein. Saadi's poetic manipulations in the layers of narration, Saeed's laughter and crying at the last breath, and the fact that the murder of none of the convicts was not accompanied by the prelude to the debate, show that replacing the "good man" with Saeed bin Jubeir in the Sheikh's story is not unfounded

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bostan
  • Hajjaj
  • Umayyad Caliphate
  • Saadi
  • Saeed bin Jubeir
  1. الف) کتاب­ها

    1. ابن اثیر، عزالدین (1373)، تاریخ کامل، ترجمة سیدحسین روحانی، تهران، انتشارات اساطیر.
    2. ابن خلکان، شمس‌الدین احمد بن محمد بن ابی بکر (1414 ﻫ. ق./ 1994م.)، وفیات الاعیان و انباء ابناء‌الزمان، به تحقیق احسان عباس، بیروت، دارصادر.
    3. ابوزهره، محمّد (1388)، خوارج، ترجمة علی‌رضا ایمانی، مجموعه مقالات فرق تسنن به کوشش مهدی فرمانیان، قم، نشر ادیان.
    4. _________ (۱۳۹۳)، تاریخ مذاهب اسلامی، ترجمة علی‌رضا ایمانی، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
    5. بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر (1358)، الفرق بین الفرق در تاریخ مذاهب اسلام، ترجمة محمّدجواد مشکور، تهران، انتشارات اشراقی.
    6. بی‌نام (1399)، مجمل‌التواریخ و القصص، تصحیح و تحقیق اکبر نحوی، تهران، انتشارات محمود افشار.
    7. پرویز، عباس (1363)، تاریخ از عرب تا دیالمه، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علی‌اکبر علمی.
    8. جعفریان، رسول (1371)، مرجئه؛ تاریخ و اندیشه، قم، نشر خرّم.
    9. جعفریان، رسول (1380)، تاریخ خلفا، قم، انتشارات دلیل ما.
    10. حائری، سیّدمهدی (1381)، «سعید بن جبیر»، دایرة‌المعارف تشیع، ج 9، زیر نظر احمد صدر حاج سیّدجوادی، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    11. دعایی، سیّدمحمّدمحسن (1380)، اسوة کامل؛ بررسی مقاطع زندگی و ابعاد نورانی وجود اقدس حضرت زین‌العابدین علی‌بن‌حسین، تهران، انتشارات اطلاعات.
    12. دینوری، عبدالله بن مسلم‌بن قتیبه (1384)، امامت و سیاست (تاریخ خلفا)، ترجمة سیّدناصر طباطبایی، تهران، انتشارات ققنوس.
    13. رنجبر، محسن (1386)، نقش امام سجاد در رهبری شیعه، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    14. سعدی، مصلح‌الدین (1363)، کلّیات سعدی، به تصحیح محمّدعلی فروغی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
    15. ____________ (1369)، بوستان سعدی، به تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران، خوارزمی.
    16. ____________ (1378)، بوستان سعدی، شرح و گزارش از رضا انزابی‌نژاد سعید قره‌بگلو، تهران، جامی.
    17. ____________ (1353)، شرح بوستان، محمّد خزائلی، تهران، جاویدان.
    18. ____________ (1354)، کتاب بوستان، شرح و اشعار و حواشی، محمّدعلی ناصح، تهران، بنیاد نیکوکاری نوریانی.
    19. صحرایی، شهرام (1396)، «سعید بن جبیر»، دانشنامة جهان اسلام ج 23، زیر نظر غلامعلی حدادعادل، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، صص 23 ـ 24.
    20. طبری، محمّد بن جریر (1375)، تاریخ طبری، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات اساطیر.
    21. طقوش، محمّد‌سهیل (1384)، دولت امویان، ترجمة حجت‌الله جودکی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    22. غزّالی، ابوحامد محمّد (1377)، احیاء علوم‌الدّین، ترجمة مؤیّدالدّین محمّد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
    23. محمّدبن سعد بن منیع بغدادی (1421 ﻫ. ق./ 2001م.)، الطبقات‌الکبیر، تحقیق علی محمّدعمر، قاهره، مکتبة الخانجی.
    24. مستوفی، حمدالله (1364)، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوائی، تهران، امیرکبیر.
    25. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1370)، مروج‌الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    26. منقری، نصر بن مزاحم (۱۳۷۰)، پیکار صفین، به تصحیح و شرح عبدالسلام محمّد هارون، ترجمة پرویز اتابکی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
    27. پژوهشگران گروه تاریخ (1391)، «حجّاج بن یوسف»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 20، موسوی بجنوردی، کاظم تهران، مرکز، صص 143 ـ 114.
    28. وحیدی مهرجردی، شهاب‌الدین (۱۳۹۳)، مرجئه، پیدایش و اندیشه‌ها، تهران، انتشارات سمت و دانشگاه ادیان و مذاهب.

    ب) مقالات

    1. جوکار، نجف (1390)، « دادخواهی در بیابان یا تحلیل قصه‌های شکار در برخی از متون و منظومه‌های ادب فارسی تا قرن هفتم»، بوستان ادب، جلد 3، شماره 1، 53-73.