بررسی انتساب چند اثر به عبید زاکانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

10.29252/kavosh.2021.14716.2851

چکیده

عبید زاکانی (وفات: 772 هـ . ق) در ژانرهای گوناگونی طبع‌آزمایی کرده است. از این منظر، کلّیّات او یکی از غنی‌ترین مجموعه‌ها در تاریخ فرهنگ ایران است و به دلیل همین تنوّع، آثار بسیاری را در انواع ادبی گوناگون به وی منسوب کرده‌اند. روشن است که این آثار بر پژوهش در زندگی، اندیشه و آثار عبید و به تبع آن بر پیدایش و دگردیسی برخی از ژانرها در تاریخ ادب فارسی در سدۀ هشتم تأثیرگذار بوده­اند. از این رو، یکی از مهم‌ترین کارها در تصحیح کلّیّات عبید و پژوهش درباب آرای وی تفکیک آثار اصیل از آثاری است که به اشتباه به او منسوب شده‌اند.
هرچند موضوع آثار منسوب به عبید زاکانی از گذشته، محل توجّه محققان بوده است، اما هنوز نکات مبهم درین باره فراوان است. در این پژوهش، از خیل آثاری که به عبید منسوب است، پنج اثر را برگزیده­ایم: «مکتوب قلندران» و «تعریفات ملا دوپیازه» که هر دو در اکثر چاپ‌های کلّیّات عبید آمده‌اند. فال‌نامه‌ها که برای نخستین بار در آخرین تصحیح کلیّات عبید منتشر شدند و «شرح الچغمینی» و «مقامات» که برخی آنها را از عبید دانسته‌اند. این آثار از انواع گوناگون و با شهرتی متفاوت هستند و هریک ویژگی‌های خاص خود را دارند و آگاهی‌ها و منابع دربارۀ هر کدام متفاوتند. ما با توجه به این تفاوت‌‎ها و با بهره از پژوهش‌های پیشینیان و برخی منابع دیگر می‌کوشیم انتساب این آثار به عبید زاکانی را براساس دستنویس‌ها، قرائن سبک‌شناسی و زمینۀ تاریخی، بررسی کنیم که در نهایت، با بررسی­ها، انتساب فال‌نامه‌ها را به عبید درست و انتساب «مکتوب قلندران»، «تعریفات ملا دوپیازه»، «شرح الچغمینی» و «مقامات» به او را نادرست می‌دانیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Verification of some literary works attributed to Obayd Zakani

نویسنده [English]

  • farzam haghighi
Assistant Professor of Persian Language and Literature, Institute of Humanities and Cultural Studies
چکیده [English]

Since Obayd Zakani has written comedies in various formats, his anthology is one of the richest collections in the history of the Iranian culture. So far, many works in various genres have been attributed to him. Clearly, these works have affected research on Obayd’s biography, thought and works and, consequently, influenced the emergence and transformation of some genres during the eighth century. Thus, the most important task in correcting Obayd's anthology is to separate the original works from the works that have been mistakenly attributed to him. Although examining the works attributed to Obayd Zakani has attracted researchers for a long time, there are still many ambiguous points that should be addressed. From the many works attributed to Obayd, five are selected here including "Maktub-e Qalandarān", "Taʿrifāt-e Mollā Dopiyāza", both of which can be seen in most editions of Obayd’s anthology, Fāl-nāmas, which were first published in the last edition of the anthology, "Sharh al-Caqmini", and "maqāmāt". These have been attributed to Obayd in some studies. They are in different genres but are not equally known; each has its own characteristics. Considering these differences, this paper seeks to investigate the attribution of these works to Obayd Zakani by examining the existing manuscripts, stylistics evidence and historical backgrounds. It is concluded that Fāl-nāmas is correctly attributed to Obayd, while the others are mistakenly considered to be his works.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Obayd Zakani
  • 8th century poetry
  • Attributed works
  • Historical criticism
  • Handwritten manuscript
  1. الف) کتاب­ها

    1. آقابزرگ طهرانی (1403 ق.)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 9، بیروت: دارالاضواء.
    2. ابراهیمی­حریری، فارس (1383)، مقامه‌نویسی در ادبیّات فارسی، تهران: دانشگاه تهران.
    3. افشاری، مهران (1391)، عشق و شباب و رندی: جستارها، یادداشت‌ها و نقد و نظرها دربارۀ ادبیّات فارسی و فرهنگ ایران. تهران: به‌نگار.
    4. افندی، میرزاعبدالله (1403 ق.)، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، عنی به السیّد محمودالمرعشی - السیّد احمد الحسینی، قم: مکتبه المرعشی النجفی.
    5. امیرحسینی هروی (1371)، مثنوی‌های عرفانی امیرحسینی هروی، تصحیح و توضیح سیّدمحمّد ترابی، تهران: دانشگاه تهران.
    6. امین احمد رازی (1378)، هفت اقلیم، تصحیح و تعلیقات و حواشی سیّدمحمّدرضا طاهری (حسرت)، تهران: سروش.
    7. براون، ادوارد (1339)، تاریخ ادبیّات ایران، از سعدی تا جامی، ترجمه و حواشی علی­اصغر حکمت، تهران: کتابخانۀ ابن سینا.
    8. حسینی، سیّدمحمّدتقی (1392)، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی در کتابخانۀ راغب پاشا، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
    9. خیامپور، عبدالرّسول (1368)، فرهنگ سخنوران، تهران: طلایه.
    10. دانش‌پژوه، محمّدتقی و بهاءالدّین علمی انواری (1355)، فهرست کتاب‌های خطّی کتابخانۀ مجلس سنا، تهران: مجلس شورا.
    11. درایتی، مصطفی (1389)، فهرست‌وارۀ دستنوشت‌های ایران، تهران: کتابخانۀ مجلس شورا.
    12. دولتشاه سمرقندی (1382)، تذکرة‌الشعراء، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران: اساطیر.
    13. سعدی (1385)، کلّیّات، به اهتمام محمّدعلی فروغی، تهران: زوار.
    14. _________ (1363)، کلّیّات، به اهتمام محمّدعلی فروغی، تهران: امیر کبیر.
    15. _________ (1381)، گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
    16. شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1386)، قلندریه در تاریخ: دگردیسی‌های یک ایدئولوژی، تهران: سخن.
    17. صادقی اصفهانی، محمّدصادق‌بن محمدصالح (1393)، شاهد صادق، باب سوم، مقدّمه و تصحیح گلاله هنری، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
    18. صبا، محمّدمظفرحسین (1343)، روز روشن، به تصحیح و تحشیۀ محمّدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران: کتابخانۀ رازی.
    19. عبید زاکانی (1991)، آثار، با تصحیح و مقدّمه جابلقا دادعلیشایف، زیر نظر اصغر جانفدا، اعلاخان افصح‌زاد، دوشنبه: نشریات دانش، آکادمی علوم جمهوری شوروی تاجیکستان انستیتوی شرق­شناسی.
    20. _________ (1377)، برگزیده و شرح آثار عبید زاکانی، به‌کوشش ولی‌الله درودیان، تهران: فرزان روز.
    21. _________ (1383). رسالۀ دلگشا به انضمام رساله‌های تعریفات، صد پند و نوادرالامثال، تصحیح و ترجمه و توضیح علی‌اصغر حلبی. تهران: اساطیر.
    22. _________ (1999)، کلّیّات عبید زاکانی، به‌کوشش محمّدجعفر محجوب، زیر نظر احسان یارشاطر، نیویورک: Bibliotheca Persica Pres.
    23. _________ (1321)، کلّیّات عبید زاکانی، به تصحیح و اهتمام عبّاس اقبال آشتیانی، تهران: نشریات مجلۀ ارمغان.
    24. _________ (1340)، کلّیّات عبید زاکانی، با تصحیح و مقدّمۀ عبّاس اقبال آشتیانی، تهران: اقبال.
    25. _________ (1343الف)، کلّیّات عبید زاکانی، مقابله با نسخۀ مصحّح عبّاس اقبال و چند نسخۀ دیگر پرویز اتابکی، تهران: زوار.
    26. _________ (کتابت 868 ق.)، مجموعه، دستنویس شمارۀ 564، کتابخانۀ مجلس سنا.
    27. _________ (کتابت پیش از 950 ق.)، کلّیّات، در دستنویس شمارۀ 76، کتابخانۀ مهدوی، میکروفیلم شمارۀ 1547، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
    28. _________ (1303 ق.)، منتخب لطایف مولانا نظام‌الدّین عبید زاکانی، با مقدّمۀ فرته، استانبول: مطبعۀ ابوالضیاء توفیق‌بگ.
    29. عماد فقیه (1348)، دیوان قصاید و غزلیّات، به‌تصحیح رکن‌الدّین همایون­فرّخ، تهران: ابن سینا.
    30. فخرالدّین علی صفی (1362)، لطایف‌الطوایف، به سعی و اهتمام احمد گلچین معانی، تهران: اقبال.
    31. فسایی، میرزا حسن بن‌حسن (1378)، فارسنامۀ ناصری، تصحیح و تحشیه از منصور رستگار فسایی. تهران: امیر کبیر.
    32. قزوینی، محمّد (1363)، یادداشت‌های قزوینی، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران.
    33. مایر، فریتس (1378)، ابوسعید ابوالخیر حقیقت و افسانه، ترجمۀ مهرآفاق بابیوردی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    34. مایل هروی، رضا (1344)، شرح حال و آثار امیرحسینی غوری، [کابل]: وزارت اطلاعات و کلتور.
    35. ملطوی، مسافربن ناصر (1390)، انیس‌الخلوه و جلیس‌السلوه، نسخه‌برگردان دستنویس شمارۀ 1670، کتابخانۀ ایاصوفیا، به‌کوشش محمّد افشین‌وفایی - ارحام مرادی، تهران: کتابخانۀ مجلس.
    36. ملک‌پور، جمشید (1363)، ادبیّات نمایشی در ایران، تهران: طوس.
    37. میرجمال‌الدّین محمّد اکبرشاهی (کتابت حدود 1118 ق.)، جنگ، دستنویس شمارۀ 8841، کتابخانۀ مجلس شورا.
    38. واصفی، محمودبن‌عبدالجلیل (1350)، بدایع‌الوقایع، تصحیح الکساندر بلدروف، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    39. یاقوت حموی (بی‌تا)، معجم‌البلدان، بیروت: دارصادر.

    ب) مقاله­ها

    1. اسپراکمن، پل (تابستان 1358الف)، «فالنامه بروج عبید زاکانی»، آینده، س پنجم، ش ۴ - 6، صص 224-238.
    2. _________ (زمستان 1358ب)، «فالنامه بروج (قسمت دوم)»، آینده، س پنجم، ش 10-12 صص 738-748.
    3. اسکات میثمی، جولی (1389)، «گونه‌های ادبیّات درباری» در تاریخ ادبیّات فارسی، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ مجدالدّین کیوانی، ج 1،تهران: سخن، صص 281-323.
    4. افشار، ایرج (1384)، «چاپ نسخه‌برگردان مخطوطات (طرح مقدماتی)»، آینۀ میراث، س سوم، ش دوم، صص 41-62.
    5. _________ (1379)، «مالکیت و خرید و فروش نسخه‌های خطّی در گذشته»، نامۀ بهارستان، س اول، ش دوم، دفتر دوم، صص 47-58.
    6. انصاری، قاسم (1370)، «قلندرنامه‌ای منظوم»، کلک، شمارۀ 14-15، ص 149-157.
    7. چفتچی، حسن (1378)، «یک اثر ناشناخته از عبید زاکانی: شرح الچغمینی»، ایران‌شناسی، س یازدهم، صص873- 876.
    8. طالبی، فرامرز (1378) «واژه‌نامه نمایش در سفرنامۀ سیاحان ایرانی»، فصلنامۀ تئاتر، شمارۀ 18-19، صص 209-268.
    9. عبید زاکانی (1351)، «منتخباتی از آثار عبید زاکانی»، به‌کوشش ایرج افشار، در فرهنگ ایران زمین، ج 18، صص 1-85.
    10. کیوانی، مجدالدّین (1395)، «عبید زاکانی». در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی(ج 3). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص 576-582.
    11. مجتبایی، فتح‌الله (1374)، «آصف‌جاه»، در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج1، صص 416-418.
    12. موسوی طبری، عبدالرّضا (1391)، «پاره‌ها و نکته‌ها: هزار نکته باریک»، گزارش میراث، شمارۀ 50 و 51، صص 24-37.
    13. مینوی، مجتبی (1336)، «قصّۀ موش و گربۀ منظوم»، یغما، شمارۀ 113، صص401-416.