بی بی منجّمه، بیجة منجّمه و نهانی هروی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه یزد

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه یزد

چکیده

بی‌بی منجّمه سمنانی، بانوی نامدار و ستاره شناس ایرانی در قرن ششم از اهالی نیشابور، دختر کمال‌  الدّین سمنانی رئیس فرقة شافعیّة نیشابور و منجّم‌باشی سلطان محمّد خوارزمشاه بود. او به دلیل مهارت در علم نجوم، در دربار سلطان جلال الدّین خوارزمشاه و علاءالدّین کیقباد از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد.
بیجة منجّمه، از زنان شاعر، منجّم و ادیب اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجرى است. وی به ماه کرمان شهرت داشت. معاصر با مولانا عبد الرّحمن جامی، امیر علیشیر نوایی و سلطان حسین بایقرا(875 -912 ق) بود. بیجه با مولانا جامی مطایبات و مهاجات داشت.
بعضی از مورّخان بی بی منجّمه سمنانی را بی بی منجّمه نیشابوری ثبت کرده‌اند، در حالی‌که نام وی در میان مشاهیر سمنان به چشم می‌خورد. بعضی از تذکره‌ها نیز به لحاظ شباهت اسمی  بیجة منجّمه را همان بی بی منجّمه خوانده‌اند؛ به این دلیل که بیجه را مخفّف و تصغیر شدة بی بی می‌دانند؛ نیز بیجة منجّمه را نهانی هروی از زنان شاعر قرن یازدهم هجری به شمار آورده، تخلّص  بیجه(ماه) را به نهانی داده‌اند. در این مقاله تلاش برآن است تا پس از معرفی بیجه، پرده از ابهامات گوناگون در بارة این شخصیّت تاریخی- ادبی برداشته شود

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Bibee Monajemeh or Bijeh Monajemeh and nahani heravi

نویسندگان [English]

  • Mohammad Reza Najjarian 1
  • Neda hatampoor 2
1 Professor,Yazd university
2 MA Student, yazd university
چکیده [English]

Bibee Monajemeh was a famous woman and a Persian astronomer in the sixth century (AH). She lived in Neishaboor, Iran. Her father is Kamaloddin Semnani, head of the Shafeeyeh of Neishaboor and acted as the astronomer of Sultan Muhammad Kharazmshah. Because of her skill in astronomy; she had a high position in the King royal family. However, there is an issue over the name of Bibee Monajemeh confused with Bijeh Monajemeh.
Bije Monajemeh was Maulana Aladdin Kermani’s daughter as one of the women in the ninth century. She was a scholar, poet and astrologer of the early ninth century (AH). Her pseudonym was Mah (moon) of Kerman. She was also living at the time of Jami, Amiralishir  Navaee and Sultan Hussein Baighara. In the present study an attempt has been made to clarify the life and the historical and literary character of Bijeh Monajemeh.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bibee Monajemeh
  • Bije Monajemeh
  • Women poets (6th and 9th century AH)
کتاب‌ها
1)        آقاپورمقدم، سید رضا، (۲۰۰۸)، دایرة المعارف زنان نامدار جهان، تهران.
2)        ابن اثیر، (1042)، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر.
3)        ابن بی‌بی منجّمه، (1350)، اخبار سلاجقة روم، به کوشش: محمّدجواد مشکور، تهران، کتابفروشی‌تهران.
4)        احمدی، پگاه، (1384)، شعرزن از آغاز تا امروز، تهران، چشمه.
5)        افصح زاده، اعلا خان، (1378)، نقد و بررسی آثار و احوال جامی، تهران، میراث مکتوب.
6)        اقبال آشتیانی، عباس، (1384)، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران، امیرکبیر.
7)        انوشه، حسن، (1375)، دانشنامة ادب فارسی، ج3، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
8)        اوحدی بلیانی، تقی الدین محمدبن محمد، (1389)، ج7، تهران، میراث مکتوب
9)        باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، (1344)، خاتون هفت قلعه، تهران، دهخدا.
10)     بهزادی، حسین، (1381)، تذکرة شاعران کرمان، تهران، دستان.
11)     پورحسینی، ابوالقاسم، (1370)، فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم کرمان، تهران، معراج.
12)     جهان ملک خاتون،‌ (1374)، دیوان کامل، به کوشش: پوران دخت کاشانی‌راد و کامل احمدنژاد، تهران، زوار.
13)     حجازی، بنفشه، (1376)، به زیر مقنعه: بررسی جایگاه زن ایرانی، تهران، نشر علمی.
14)     حسینی فراهانی، محمدحسین،(1362)، سفرنامه، به کوشش: مسعود گلزاری، تهران، فردوسی.
1)      حقیقت، عبدالرفیع، (1352)، تاریخ سمنان، سمنان، فرمانداری کل سمنان.
2)        ــــــــــــــــــــ ، (1386)، فرهنگ شاعران زبان پارسی از آغاز تا امروز، چاپ دوم، تهران، کومش.
3)        خلف تبریزی، محمد حسین، (1376)، برهان قاطع، به کوشش:محمّد معین، ج1، چاپ ششم، تهران، امیرکبیر.
4)        خیام‌پور، عبدالرسول، (1340)، فرهنگ سخنوران، تبریز،کتاب آذربایجان.
5)        دانشنامة جهان اسلام، (1379)، به سرپرستی غلامعلی حدّاد عادل، ج5، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
6)        دایره المعارف تشیع، (1375)، به سرپرستی جوادی، خرمشاهی و...، ج3، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
7)        دبیر سیاقی، محمّد، (1370)، پیشاهنگان شعر پارسی، چاپ سوم، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
8)        دهخدا، علی کبر، (1373)، لغت نامه، ج4، تهران، دانشگاه تهران.
9)        رجبی، محمّدحسن، (1374)، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی، تهران، سروش.
10)     رحمانی، ماگه،(1331)،پرده نشینان سخنگو، کابل.
11)     ‌رضازاده‌ شفق‌، صادق، (1354)، تاریخ‌ ادبیّات‌ ایران‌، شیراز، دانشگاه‌ پهلوی‌.
12)     رضایی، عبدالعظیم، (1378)، گنجینه تاریخ ایران، ج11، تهران، اطلس.
13)     شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1390)، با چراغ و آینه، تهران، سخن.
14)     شکورزاده، ابراهیم، (1346)، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش.
15)     شیمل، آنه ماری، (1376)، نام‌های اسلامی، ترجمه:گیتی آرین، تهران، کتابخانه ملّی ایران.
16)     صدر حاج سید جوادی، احمد، (1357)، دایرة المعارف تشیع، ج3، تهران، شهید سعید محبّی.
17)     صرافی، محمود، (1375)، فرهنگ گویش کرمانی، تهران، سروش.
18)     صفا، ذبیح الله، (1373)، تاریخ ادبیّات ایران،  ج4، چاپ دهم، تهران، فردوسی.
19)     صفوی، سام میرزا، (1314)، تحفة سامی، تصحیح: وحید دستگردی، تهران، ارمغان.
20)     طهرانی، آقا بزرگ، (1403ق)، الذریعه، جزء 9، بیروت، دارالاضواء.
21)     فخری هروی، سلطان محمد، (1968م)، روضة‏السلاطین و جواهر العجایب، حیدرآباد، سندی ادبی بورد.
22)     فرخزاد، پوران، (1342)، زن از کتیبه تا تاریخ، تهران، زریاب.
23)     ـــــــــــــــــ، (1381)، کارنمای زنان کارای ایران (از دیروز تا امروز)، چاپ دوم، تهران، قطره.
24)     کشاورز صدر، سیّد محمّد علی، (1334)، از رابعه تا پروین، تهران، کاویان.
25)     کحاله، عمر رضا، (1376)، معجم المؤلفین، ج1، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
26)     گرایلی، فریدون، (1377)، مشاهیر نیشابور، مشهد، سعیدی منش.
27)     لسترنج، گی، (1377)، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
28)     محرابی، معین الدین، (1382)، مهستی گنجه‏ای بزرگترین زن شاعر رباعی ‏سرا، مشهد، توس.
29)  محلاتى، ذبیح الله(1370)، ریاحین الشریعة، جلد 4 ، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
30)     مرسلوند، حسن، (1369)، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج2، تهران، الهام.
31)     مستوفی، حمدالله، (1328)، تاریخ گزیده، به کوشش: ادوارد برون، تهران، امیرکبیر.
32)     مشیرسلیمی، علی اکبر، (1335)، زنان سخنور، تهران، علی اکبر علمی
33)     مصاحب، غلامحسین، (1380)، دایرة المعارف فارسی، ج1، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
34)     معصوم علیشاه، محمد، (1383)، طرائق الحقایق، تصحیح: محمّدجعفر محجوب، ج3، تهران، سنائی.
35)     مهاجر، نجف علی، (1384)، فرهنگنامة زنان پارسی گو، تهران، اوحدی.
36)     میرشاهى، مسعود (1383)، شعر زنان افغانستان، تهران، شهاب ثاقب.
37)     نظمی تبریزی، علی، (1378)، دویست سخنور، تهران، سروش.
38)     نفیسی، سعید، (1344)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج1، تهران، فروغی.
39)     ـــــــــــــــــ، (1343)، فرهنگ نفیسی، ج1، تهران، کتابفروشی خیّام.
40)     نوایی، امیر علیشیر، (1363)، مجالس النفائس، به کوشش: علی اصغر حکمت، تهران، منوچهری.
41)     نوایی، عبدالحسین، (1377)، اثرآفرینان، ج2و ج6، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
42)     هدایت، محمود، (1353)، گلزار جاویدان، تهران، زیبا.
 
مقالات:
1)    مطلبی کاشانی، نادر، «بی بی منجّمه ستاره شناسی قرن هفتم هجری»، مجلّة معارف، دورة شانزدهم، شمارة2، قم، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، مرداد – آبان 1378.
2)    منفرد، افسانه، دانشنامة جهان اسلام ذیل بی بی، به سرپرستی غلامعلی حدّاد عادل، ج5، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1379، صص65-66.
3)    میرفخرایی، مریم، دائرة المعارف بزرگ اسلامی ذیل بی بی، زیر نظر سیّد محمّدکاظم موسوی بجنوردی، ج۱۳، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1383، ص۵۳۲۳.
4)    هاشمی پور، بهناز، دانشنامة جهان اسلام ذیل بی بی منجّمه، به سرپرستی غلامعلی حدّاد عادل، ج5، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1379، صص71-72.